23 Ιαν Ξένοι πολιτικοί & άνθρωποι των γραμμάτων
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, βασιλιάς της Γιουγκοσλαβίας
«Ο Βενιζέλος σας είνε ένας έξοχος πολιτικός. Ό,τι προξενεί κατάπληξιν εις τον θαυμάσιον αυτόν ηγέτην είνε η πειστικότης των επιχειρημάτων του και η σαφήνεια με την οποίαν τοποθετεί, αναλύει και συζητεί τα διάφορα ζητήματα. Έτυχε να υπάρχουν μεταξύ των δύο χωρών μας ακανθώδη προβλήματα. Σας βεβαιώ ότι ελύθησαν πάντοτε κατά τον καλύτερον τρόπον, διότι τα εχειρίζετο ο Πρωθυπουργός σας με τρόπον εξαιρετικής διπλωματικής δεξιοτεχνίας. Παρέβλεπε πάντοτε και αδιαφορούσε δια τας λεπτομερείας και τα επουσιώδη σημεία και περιωρίζετο να καθορίζη με σπανίαν κατανόησιν και ρεαλιστικήν διορατικότητα τας γενικάς γραμμάς των μεγάλων θεμάτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπον πάντοτε η συζήτησις ενετοπίζετο εις την ουσίαν των ζητημάτων και χωρίς χρονοτριβάς και ασκόπους παρεκλύσεις εφθάναμε ταχύτατα εις πρακτικάς λύσεις. Είνε αληθινά μία σπανία πολιτική διάνοια και ζηλεύω την Ελλάδα, που έχει ένα τόσον οξυδερκή και δημιουργικόν ηγέτην» (απόσπασμα από συνομιλία του με τον αντιπλοίαρχο Ιωάννη Δεμέστιχα, που τον συνόδευε, γύρω στα 1919, ως κυβερνήτης του αντιτορπιλικού «Λέων», φεύγοντας από τη Θεσσαλονίκη).
ΦΟΥΑΤ Α΄, βασιλιάς της Αιγύπτου
«Παρηκολούθησα τη δράση του καταπληκτικού Βενιζέλου και λυπούμαι διότι δεν είχα την ευτυχίαν να τον γνωρίσω προσωπικώς. Τώρα θα σας εξομολογηθώ και κάτι. Πρέπει να ξεύρετε ότι ημείς οι Βασιλείς έχομεν μίαν αλληλεγγύην μεταξύ μας διότι ενδιαφερόμεθα για τον βασιλικό θεσμό. Αλλά δεν μπορώ παρά να σας εκφράσω όλως εμπιστευτικώς την γνώμην μου για τον βασιλέα Κωνσταντίνον τον οποίον δεν γνωρίζω, ουδέ γνωρίζω ποίαν γνώμην περί τούτου έχετε σεις, αλλά σας βεβαιώ ότι μου είναι αδύνατον να εξηγήσω και αν αντιληφθώ την στάσιν του απέναντι του Βενιζέλου. […] Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος είχε εμπρός του μίαν δεδοκιμασμένην πολιτικήν μεγαλοφυΐαν. Δεν είχε παρά να εμπιστευθή σ’ αυτήν όλα τα μεγάλα ζητήματά του με κλειστά μάτια και να κλείση τ’ αυτιά του με κερί όταν του μιλούσαν οι αντίπαλοί του. Ξεύρετε τι είναι δι’ ένα βασιλέα να φέρη αυτός το στέμμα, να του εξασφαλίζη ένας πολιτικός διαρκώς αδάμαντας στο στέμμα του και αυτός να κοιμάται ήσυχος και να δρέπη τους καρπούς; […] Αν είχα εγώ έναν παρόμοιον πολιτικόν, ένα κομματάκι τέτοιου πολιτικού, θα τον πρόσεχα ως την κόρη των ματιών μου. Α! τι λάθος, τι φοβερό λάθος έκαμεν ο βασιλεύς Κωνσταντίνος και δια τον εαυτό του και διά την δυναστεία του και διά την Ελλάδα» (απόσπασμα από συνομιλία του με τον Έλληνα πολιτικό, Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, βλ. Δημ. Βακκάς, Ελευθέριος Βενιζέλος).
ΟΥΙΝΣΤΩΝ ΤΣΩΡΤΣΙΛ, πρωθυπουργός Μ. Βρετανίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
i) «… Είναι – λέγει – η εποχή των γιγαντιαίων γεγονότων, μια εποχή κατά την οποίαν δεν ημπορείτε να ειπήτε ότι οποιοσδήποτε ανήρ, οιασδήποτε ομάδος ανθρώπων, εις οιανδήποτε χώραν ανεδείχθη ισάξιος προς την κλίμακα, την άνευ προηγουμένου κλίμακα των περιστάσεων. […] Αν όμως, τυχόν, υπάρχη ένας κάποιος ανήρ καθ’ όλην την έκτασιν της Ευρώπης, εις τας μεγάλας χώρας, εις τας μικράς χώρας, εις τας εχθρικάς χώρας, εις τας συμμάχους χώρας, εις τας ουδέτερας χώρας, δια τον οποίον θα ήτο δυνατόν να ειπή τις ότι, λαμβανομένων υπ’ όψει των μέσων που διέθετε, λαμβανομένων υπ’ όψει των συνθηκών, λαμβανομένων υπ’ όψει των δυσχερειών προς τας οποίας συνεπλάκη, δεν εστάθη ούτος ανεπαρκής έναντι του ύψους των περιστάσεων, ο ανήρ αυτός είναι ο ανήρ τον οποίον συνεκεντρώθημεν εδώ σήμερον, δια να τιμήσωμεν». (απόσπασμα από την ενθουσιώδη προσφώνησή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στις 16 Νοεμβρίου 1917, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός έγινε δεκτός σε μια πανηγυρική συγκέντρωση του αγγλοελληνικού Συνδέσμου, στο Δημαρχείο του Λονδίνου).
ii) «Κατά την διάρκειαν μιας εκεί δεξιώσεως ο Τσώρτσιλ παρουσία προσωπικοτήτων της εποχής, φέρων τη συζήτησιν εις τον μόλις λήξαντα πόλεμον, εξέσπασε… «Ας είχα επιτύχει εις την Καλλίπολιν». Και αφήκε μεν ασυμπλήρωτον την φράσιν – τόσον αποκαλυπτικήν της εμμόνου ιδέας, η οποία τον ηκολούθησε μέχρι του τάφου του – αλλά προφανώς ήθελε να υποδηλώση ότι ο πόλεμος θα είχεν έκτοτε κριθή. Εις εκ των παρισταμένων παρενέβη «… και όμως εκερδίσαμεν τον πόλεμον». […] Και ο Τσώρτσιλ με ιδιαιτέραν έμφασιν απήντησεν: «Ημείς εκερδίσαμεν τον πόλεμον; Ημείς δεν εκερδίσαμεν τον πόλεμον. Η Αμερική εκέρδισε τον πόλεμον!» Συνεχισθείσης της συζητήσεως ο Τσώρτσιλ έθεσε το ερώτημα: «Ποίος ο μεγαλύτερος άνθρωπος του κόσμου σήμερον». Και ενώ οι πάντες έμειναν σιωπηλοί, εκείνος με στεντορείαν φωνήν είπεν: «Ο Βενιζέλος», και επανέλαβεν «Ο Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος άνθρωπος του κόσμου σήμερον». Αυτός – προσθέτει ο συγγραφεύς – τον οποίον οι Έλληνες κατεψήφισαν» (μαρτυρία του πρίγκιπα Παύλου της Γιουγκοσλαβίας, όπως την αφηγήθηκε το 1973 στον ιστορικό Σπύρο Μαρκεζίνη, σχετικά με μία συνάντηση που είχε με τον Ο. Τσώρτσιλ, το 1921, λίγο μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου).
ΤΑΚΕ ΙΟΝΕΣΚΟΥ, πολιτικός της Ρουμανίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
i. «Σπάνιο πράγμα η κάθε είδους μεγαλοσύνη. Προπάντων η ανθρώπινη. Λέγοντας ανθρώπινη μεγαλοσύνη, εννοώ το αρμονικό σύμπλεγμα ενός υψηλού νου, της ηθικής ωραιότητος και της ακαμψίας της θελήσεως. Οι μεγάλοι νόες δεν είναι τόσο σπάνιοι όσο νομίζουμε. Οι ηθικές ωραιότητες ευτυχώς είναι πολυάριθμες, ιδιαίτερα στους μικρούς. Η ένταση της θελήσεως συνοδεύει συχνά την ηθική διαστροφή. Όμως το σύμπλεγμα των τριών που αποτελεί κατά τη γνώμη μου την ανθρώπινη μεγαλοσύνη, είναι τόσο σπάνιο ώστε μπορεί να περάσει μια ολόκληρη ζωή χωρίς να το συναντήσεις. […] Ο Βενιζέλος είναι μια αληθινή ανθρώπινη μεγαλοσύνη. Όταν συναντάς τέτοιες μεγαλοσύνες, οφείλεις να θαυμάσεις χωρίς περιορισμούς. Και δεν πρέπει ακόμα να ξεχνάμε πως ο ειλικρινής και βαθύς θαυμασμός μπορεί επίσης να μας δώσει εκείνες τις σπάνιες πηγές χαράς, που από καιρό σε καιρό έρχονται να μας ξεγελάσουν για την αξία της ζωής».
ii. «Στο Λονδίνο, στα 1912, ο Βενιζέλος επέβαλε την προσωπικότητά του σε όλους τους πολιτικούς και διπλωματικούς κύκλους, παρ’ όλη την επιφυλακτική και μετριόφρονα στάση του, που προκαλούσε τέτοια αντίθεση με την παραφουσκωμένη θρασύτητα του Ντάνεφ (του Βούλγαρου αντιπροσώπου). […] Την ώρα εκείνη είχα την ευτυχία να τον γνωρίσω και να συνάψω μαζί του μια από τις φιλίες εκείνες που δημιουργούνται με την εμπιστοσύνη και τη συμπάθεια, που μονάχα ο θάνατος μπορεί να διακόψει. […] Τότε δεν συναντήθηκα με τον Βενιζέλο παρά μόνο δυο φορές, αυτό όμως μου έφτασε για να καταλάβω πως είχα μπροστά μου όχι μονάχα ένα μεγάλο άνδρα, αλλά επιπλέον κι ένα τζέντλεμαν και ότι στον άνθρωπο αυτόν μπορείς να τοποθετήσεις μιαν εμπιστοσύνη απεριόριστη, χωρίς να κινδυνεύσεις ν’ απογοητευθείς. Ήξερα ότι βρισκότανε κείνη την ώρα σε ασυμφωνία με τους Βουλγάρους και όμως είχε τη λεπτότητα ψυχής να μην αναφέρει τίποτε για τις δυσκολίες που υπήρχαν ανάμεσα σ’ αυτόν και τους συμμάχους του. […] Την πρώτη φορά που τον είδα τονε ρώτησα ποιο ήταν το μυστικό της εξαιρετικής του επιτυχίας. Μου απάντησε ότι απλώς είχε έρθει την κατάλληλη ώρα και ότι είχε υιοθετήσει δύο κανόνες συμπεριφοράς: πρώτα, να λέει στο λαό όλη την αλήθεια, σε κάθε περίσταση, και να είναι σε κάθε στιγμή έτοιμος να εγκαταλείψει την εξουσία χωρίς λύπη».
iii. «Όταν θα μαθευτούν όσα είναι σήμερα άγνωστα από την ιστορία της βαλκανικής κρίσης, όταν γίνουν γνωστά όλα όσα έκανε ο Βενιζέλος, ο θαυμασμός για τον μεγάλο άνδρα θα πυργωθεί. Να ένας πολιτικός ηγέτης που δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από την αποκάλυψη όλων του των πράξεων, ακόμα και όλων του των σκέψεων».
iv. «Η Αθήνα τον παραμόνευε. Κάθε του παραχώρηση στην οποίαν ο μεγάλος αυτός άνδρας έστεργε για να σώσει την ειρήνη της Ευρώπης και την ασφάλεια του τόπου του, η Αθήνα έβρισκε ευκαιρία για να τον κατηγορήσει σαν λιγόψυχο, που δεν είχε πίστη στις δυνάμεις του ελληνισμού, που δεν ήταν σε θέση να δείξει αδιαλλαξία. […] Τίποτε πιο εύκολο από το ν’ αποκτήσεις μια ευτελή δημοτικότητα, ακολουθώντας εκείνους που φωνάζουν δυνατότερα, ενώ άλλος με κίνδυνο να χάσει τις συμπάθειες του πλήθους, παίρνει απάνω του την ευθύνη να υπηρετήσει, όπως κρίνει αυτός, τα πραγματικά συμφέροντα της πατρίδας του. […] Ο καθένας που έχει μελετήσει αρκετά την ιστορία κι έχει πειστεί πως οι μεγάλοι άνδρες είναι πολλές φορές πολύ δυσβάστακτο φορτίο για τους λαούς, θα καταλάβαινε πως ο Βενιζέλος δεν ήταν δυνατόν να μείνει πολύν καιρό στην εξουσία».
v. «… Ο Μπίσμαρκ κλαίγεται σαν υπηρέτης. Ο Έλληνας όμως, τέκνο της Γαλλικής Επανάστασης, ξέρει ότι είναι υπηρέτης μονάχα του έθνους, και τη θυσία του εαυτού του, όταν τηνε κάνει, την κάνει προς το έθνος, και αποσύρεται σαν ελεύθερος άνθρωπος, χωρίς να μουρμουρίζει» (αποσπάσματα από το βιβλίο του «Αναμνήσεις», του 1919, στο οποίο αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΛΕΜΑΝΣΩ , πρωθυπουργός της Γαλλίας
«Κυρία μου, είπε ο Κλεμανσώ, δεν θα σας μιλήσω για το μεγαλείον της Ακροπόλεως ούτε θα σας ζαλίσω με καμιά αρχαιολογική ομιλία. Είδα παράξενα και γραφικά μέρη, ανάμεσα στ’ άλλα και την Κρήτη. Δεν μπορείτε να μαντεύσετε όμως ποια ήτανε η πιο ενδιαφέρουσα ανακάλυψή μου στο νησί, κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από τις λαμπρότητες των ανασκαφών. Θα σας το πω. ¨Ήταν ένας νεαρός δικηγόρος της Κρήτης, κάποιος κύριος Βενεζουέλος… Βενιζέλος; Ειλικρινώς δεν κατόρθωσα να συγκρατήσω το όνομά του, αλλ’ είμαι βέβαιος πως σε λίγα χρόνια όλη η Ευρώπη θα μιλάει γι’ αυτόν» (απόσπασμα των εντυπώσεών του από ταξίδι του στην Κρήτη την άνοιξη του 1899, όταν γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο).
DAVID LLOYD GEORGE, πρωθυπουργός της Μ. Βρετανίας
i. «Η εμπειρία μου για τον Βενιζέλο ήταν ότι ποτέ του δεν υπερτίμησε τον αριθμό των ανδρών που θα ήταν σε θέση να παρατάξει στο πεδίο της μάχης. Πάντοτε είχε υπερβεί τις υποσχέσεις του επάνω σ’ αυτό το θέμα».
ii. «Η τελευταία μοιραία αλλαγή υπήρξε η επανάσταση των Ελλήνων εναντίον του Βενιζέλου. Έχει συχνά λεχθεί ότι ο Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος πολιτικός άνδρας που έβγαλε η ελληνική φυλή από την εποχή του Περικλή. Σε ό,τι καταπιάστηκε ποτέ του δεν υστέρησε απέναντι του λαού του. Καταστροφή ακολούθησε πάντα κάθε φορά που οι Έλληνες αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν».
iii. «Ο Βενιζέλος ήταν ο μεγαλύτερος πολιτικός που έβγαλε η Ελλάς από την εποχή του Περικλή» (αποσπάσματα από το βιβλίο του “The truth about the Peace Treaties” («Η αλήθεια για τις Συνθήκες Ειρήνης»), τόμος Β΄ και Δ΄).
iv. «…Επιθυμώ να σας βεβαιώσω για τη συμπάθεια και την ευγνωμοσύνη και το θαυμασμό που ο Βρεταννικός λαός αισθάνεται απέναντί σας και για όλα όσα πραγματοποιήσατε κατά τα τελευταία ολίγα έτη. Κανένας μεγάλος ηγέτης δεν θα μπορούσε να σταθεί πιο ακλόνητος από σας υπερασπιστής των υψηλότερων συμφερόντων της χώρας του και των ιδεωδών για τα οποία οι Σύμμαχοι πολεμήσανε στο Μεγάλο Πόλεμο. […] Μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως το όνομά σας θα τιμάται για πάντα σ’ αυτόν τον τόπο σαν ενός από τους καλύτερους φίλους της Βρεταννίας και τους μεγαλύτερους πολιτικούς άνδρες της Ευρώπης…» (απόσπασμα από επιστολή του στον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 4 Νοεμβρίου 1920, μετά την ήττα του τελευταίου στις εκλογές).
ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΝΙΤΤΙ, πρωθυπουργός της Ιταλίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
i. «Η Ελλάς του Βενιζέλου ήτο η χαϊδεμένη της Αντάντ περισσότερον από αυτήν την Πολωνίαν. Επειδή έλαβε μέρος εις τον πόλεμον, κατόπιν αυτού ετριπλασίασε σχεδόν το έδαφός της, κι εδιπλασίασε σχεδόν τον πληθυσμόν της, η δε Τουρκία ετέθη ολοκληρωτικώς σχεδόν εκτός της Ευρώπης. Η Ελλάς της αφήρεσε σχεδόν τα πάντα. […] Απορριφθείσης και της ιδέας να ορισθούν τα σύνορα επί της γραμμής Αίνου – Μηδείας και ορισθέντων τούτων εις την Τσατάλτζαν, η Κωνσταντινούπολις ευρέθη υπό την βολήν των Ελληνικών πυροβόλων και είναι κατ’ ευφημισμόν η μόνη πόλις ήτις έμεινε εις την Τουρκίαν. Το Σαζτάκιον της Σμύρνης εις την Μικράν Ασίαν ήτο ο πραγματικός πλούτος της Τουρκίας, αντιπροσωπεύον τα 45% των εισοδημάτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Ελλάς έτυχε της κυριαρχίας του. Όλη η Ανατολική Θράκη παρεχωρήθη επίσης εις την Ελλάδα· η Ανδριανούπολις, την οποίαν οι Τούρκοι διεκδικούν ως ιεράν πόλιν του Ισλάμ, και η οποία περικλείει τους τάφους των χαλιφών, περιήλθε εις τους Έλληνας».
ii. «Η Αντάντ, και παρά την αντίστασιν μερικών αρχηγών Κυβερνήσεων, υπεχώρει πάντοτε εις τας απαιτήσεις της Ελλάδος. Υπήρξεν αίσθημα αντιπαθείας διά τους Τούρκους, υπήρξεν αίσθημα συμπαθείας διά τους Έλληνας. Υπήρξεν επιθυμία να τεθή εκτός της Ευρώπης κάθε μουσουλμανική κυριαρχία και να λησμονηθή η αρχαία προπαγάνδα του Γλάσθωνος· υπήρξαν και αι απειλαί του Ουίλσωνος, όστις εις μίαν των προτάσεών του, επεθύμει ακριβώς να τεθή η Τουρκία εκτός της Ευρώπης. Αλλά υπεράνω όλων, υπήρχε το προσωπικόν έργον του Βενιζέλου. Κάθε αίτησίς του, χωρίς καν να εξετασθή κατά βάθος, εδικαιολογείτο αμέσως με την ιστορίαν, με την στατιστικήν, με την εθνογραφίαν. Εις κάθε συζήτησιν προσεπάθουν «solliciter doucement les texts», όπως κάμνουν συχνά μερικοί λόγιοι χωρίς πολλάς τύψεις. Ολίγους άνδρας συνήντησα εις την ζωήν μου συνδυάζοντας ένα ενθουσιώδη πατριωτισμόν, με τόσω μεγάλην επιτηδειότητα όπως ο Βενιζέλος. Οσάκις, φιλικώς, του έδιδα συμβουλάς μετριοπαθείας και του υπεδείκνυα την ανάγκην του περιορισμού των απαιτήσεων της Ελλάδος, ουδέποτε εύρον ενώπιόν μου πνεύμα περιωρισμένον και άπληστον. Ήξευρε να ζητή και να λαμβάνη επωφελούμενος κάθε περιστάσεως, χρησιμοποιών όλα τα μέσα, όπως ίσως ουδείς από τους εξ επαγγέλματος διπλωμάτας. Ζητών εφαίνετο ότι προσέφερε και, λαμβάνων, εφαίνετο ως παραχωρών. Εκτός της άκρας επιτηδειότητος (κατορθώνων πολλά δι’ ολίγων μέσων) είχε κι ευστροφίαν πνεύματος καταπληκτικήν. Πεπεισμένος ότι ηδύνατο ν’ ανυψώση το οικοδόμημα μιας ελληνικής αυτοκρατορίας επί των λειψάνων της Τουρκίας, δεν έβλεπε καμμίαν δυσκολίαν. Οσάκις τουναντίον του προεβάλλαν αμφιβολίαι ή του υπεδεικνύαν δεδομένα τα οποία έπρεπε να μετριάζουν τας απαιτήσεις του, ηρνείτο τα πράγματα και τα πλέον προφανή, δεν ανεγνώριζε κανένα κίνδυνον, δεν έβλεπε κανέν εμπόδιον. Επιβεβαίωνε πάντοτε μετά πεποιθήσεως γαληνιαίας έκβασιν ευτυχή. Κατά την κρίσιν του, η βαλκανική χερσόνησος έπρεπε να τεθή εις μεν το βόρειον υπό την δράσιν του Γιουγκοσλαβικού Κράτους και της Ρουμανίας, εις δε το νότιον υπό την Ελλάδα» ( αποσπάσματα από το βιβλίο του «Η Ευρώπη χωρίς ειρήνη», το οποίο έγραψε αμέσως μετά τη Διάσκεψη Ειρήνης των Σεβρών το 1920).
ΓΟΥΝΤΡΩ ΟΥΙΛΣΩΝ, πρόεδρος των Η.Π.Α.
«Αγαπητέ μου κ. Κόντε,
Όσον βαθύ και αν είναι το ενδιαφέρον μου διά τον Ελληνικόν λαόν και παν ό,τι τον αποβλέπει, δεν αισθάνομαι, ότι είμαι επαρκώς επί του παρόντος ενήμερος όλων των εν Ελλάδι συνθηκών, ώστε να σας συμβουλεύσω μετά πεποιθήσεως επί του ζητήματος, επί του οποίου ζητείτε την γνώμη μου. Αλλά τουλάχιστον δύναμαι ελευθέρως να εκφράσω τον μέγαν θαυμασμόν μου, ότι δεν υπάρχει πολιτικός εις την Ευρώπη ικανώτερός του δι’ αρχηγίαν κατά το δυσκολώτατον και εις αμηχανίαν εμβάλλον χρονικόν τούτο σημείον εις την ανάπτυξιν των πολιτικών τυχών του κόσμου. Ο Βενιζέλος μου φαίνεται εις οξυδέρκειαν και ικανότητα, ότι είναι εν από τα οδηγά πνεύματα της Ευρώπης, και δεν θα ηδυνάμην να ευχηθώ διά την Ελλάδα, καλλιτέραν τύχην παρά να τον αποκτήση εκ νέου επί κεφαλής της κυβερνήσεώς της. Παρέχω την συμβουλήν του είδους τούτου μετά μεγάλου δισταγμού, αλλά χαίρω, ότι μου δίδεται η ευκαιρία να δηλώσω την πλήρη εμπιστοσύνην μου εις τον κ. Βενιζέλον.
Ελπίζω ότι αι διαφοραί, αι οποίαι επί του παρόντος συνταράσσουν την Ελλάδα, θα εκλείψουν ταχέως και ότι πάσα αγαθή τύχη θα παρακολουθή όλον τον Ελληνικόν λαόν, συμπεριλαμβανομένων εις αυτόν και εκείνων, οίτινες ως σεις σήμερον είναι συμπολίται μου.
Μετά των αρίστων ευχών
Εγκαρδίως και ειλικρινώς υμέτερος
Γούδρω Γουίλσων»
(επιστολή του σε έναν Έλληνα φίλο του, στις 5 Φεβρουαρίου 1922, ο οποίος ζήτησε τη γνώμη του σχετικά με τη διαμόρφωση των ελληνικών πραγμάτων μετά από την εκλογική ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου στις 1 Νοεμβρίου 1920 και τις εξελίξεις στο μικρασιατικό μέτωπο).
ΡΑΫΜΟΝΔΟΣ ΠΟΥΑΝΚΑΡΕ , πρόεδρος της Δημοκρατίας και πρωθυπουργός της Γαλλίας
«…Καθώς όμως κουβεντιάσαμε [με τον κύριο Βενιζέλο] οι στίχοι του Ομήρου τραγουδούσαν στο νου μου. Κάπου εκεί μακριά στην οινόεσσα θάλασσα, υπάρχει μια γη εξίσου ωραία και πλούσια, ξεμοναχιασμένη μες στα κύματα: Είναι η γη της Κρήτης, με τους ανθρώπους της, με τις ενενήντα πολιτείες της που οι λαλιές τους μπερδεύονται. Δίπλα-δίπλα θα βρεις Αχαιούς και Κυδωνιείς, γενναίους Ετεοκρήτες και Δωριείς τρισυπόστατους και θείους Πελασγούς. Κι ανάμεσα στις άλλες, η Κνωσσός, μεγάλη πολιτεία του ξακουστού βασιλέα Μίνωα, που ο Δίας τον καλούσε κάθε εννιά χρόνια για να του ξομολογηθεί τα μυστικά του. Από ποιόν, άραγε, ανάμεσα σ’ εκείνους τους αναρίθμητους άνδρες να κατάγεται ο κύριος Βενιζέλος; Δεν το ξέρω. Όμως, την ώρα που μου μιλάει για τ’ άλλα μεσογειακά νησιά, η σκέψη μου πετάει από τη Χίο στην Κρήτη, και από την Κρήτη στην Ιθάκη, και θαρρώ πως έχω κείνη την ώρα μπροστά μου τον ίδιο το θείο Οδυσσέα, άνδρα πολύτροπον» (απόσπασμα από το κεφάλαιο «Η ιερά ένωση» του βιβλίου των απομνημονευμάτων του).
ΜΟΡΙΖΩ –ΤΙΜΠΩ, πρόεδρος της γαλλικής Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών
«Είσθε άνθρωπος δράσεως, διότι γνωρίζετε ότι η δράσις είναι το μέγα ελατήριον της πολιτικής. Εάν οι πατέρες μας είχαν παραμείνει με εσταυρωμένας τας χείρας, η ανθρωπότης θα ήτο ακόμη νήπιον. Αλλά γνωρίζετε επίσης, ότι εν τη προς τα πρόσω πορεία μας πρέπει να βαδίζωμεν βήμα προς βήμα, με σταθμούς. Γνωρίζετε τι σημαίνει πραγματικότης και ακολουθείτε τον ρυθμόν της φύσεως, η οποία ουδέποτε προχωρεί με άλματα. Επειδή συνδυάζετε την ενεργητικότητα με την μετριοπάθειαν, όταν καθορίσετε σαφώς τον σκοπόν σας, υπερβαίνετε ορμητικώς τα εμπόδια. Εκάματε την επανάστασιν του Θερίσου και μετά τινά χρόνον, η Κρήτη εκήρυσσε την ένωσίν της μετά της Ελλάδος» (απόσπασμα από την πανηγυρική του προσφώνηση κατά την υποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου ως τακτικού μέλους της Ακαδημίας, τον Ιούνιο του 1919).
LEOU BOYRGEOIS, Γάλλος πρωτεργάτης της Κοινωνίας των Εθνών
«Ολόκληρη η ανθρωπότης αποβλέπει προς τον Βενιζέλον ως προς ήρωα μιας υπερόχου σταυροφορίας υπέρ της Ελευθερίας» (απόσπασμα από δημόσια ομιλία του για την Κοινωνία των Εθνών).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ BRANDES , Δανός φιλόσοφος και κριτικός
«Ο Βενιζέλος ήταν πάρα πολύ μεγάλος για ένα μικρό κράτος σαν την Ελλάδα. Ήταν φυσικό, η δράση μιας τόσο μεγάλης προσωπικότητος, σ’ ένα πλαίσιο που αναγκαστικά ήταν περιορισμένο, να προκαλέσει στη δημόσια ζωή του τόπου βαθιά κρίση, προορισμένη να την συγκλονίσει από τα θεμέλια» (απόσπασμα από άρθρο του μετά από τις ελληνικές εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920).
ANDRE CHERADAME, Γάλλος δημοσιολόγος
«Τα σημαντικά ταύτα αποτελέσματα, εξ ων τοσούτον ωφελήθη η χώρα του, επέτυχεν ο κ. Βενιζέλος μόνον και μόνον διά πλήρους διαστάσεως προς τας παλαιάς πολιτικάς μεθόδους. Είχε την τέχνην να υποχωρή εις τας λεπτομερείας, αλλά να ανθίσταται εις ζητήματα αρχών. Ετέθη υπεράνω των κομμάτων, έχων μόνον υπ’ όψει το γενικόν συμφέρον της Πατρίδος του. Επέτυχε δε διότι ο χαρακτήρ του υπήρξεν ισάξιος του πνεύματός του. Ο χαρακτήρ – ιδού η ανωτέρα δύναμις των αρχηγών των λαών. Οι πολιτικοί δεν έχουν χαρακτήρα, διότι απασχολούνται μόνον εις συνδυασμούς μικρών και ευτελών συμφερόντων. Μόνον ο αληθής κυβερνήτης ηξεύρει να ανθίσταται εις τα ιδιωτικά συμφέροντα και να δρα χάριν των γενικών συμφερόντων» (απόσπασμα από το βιβλίο του «Κρίση της Γαλλίας» του 1912, στο οποίο αναφέρεται συνοπτικά στις επιτεύξεις της ελληνικής ανόρθωσης του 1910).
ΕΔΟΥΑΡΔΟΣ ΕΡΡΙΩ, πρωθυπουργός της Γαλλίας, ακαδημαϊκός, πρόεδρος της γαλλικής Βουλής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Μεσοπόλεμο
«Ποιος είν’ εκείνος που θα μπορέσει να περιγράψει την καταπληκτική ευλυγισία αυτού του πολιτικού άνδρα, που ήξερε πότε να χάνεται απ’ τη σκηνή – ακριβώς όπως ο Περικλής που τον είχαν επονομάσει «Σαλαμινία», γιατί σπάνια τον βλέπανε να παρουσιάζεται στο προσκήνιο – και πότε να βγαίνει και να επιβάλλεται, άμα κάποια λαϊκά κύματα, που ερχόντανε από μακριά, τον σηκώνανε στον αφρό της εξουσίας, καλή ώρα στο 1910. Ποτέ, ή σχεδόν ποτέ, ο Βενιζέλος δεν θα βρει μπροστά του στρωμένους δρόμους. Είναι υποχρεωμένος να πορεύεται μέσα από μονοπάτια, σαν αυτά της ιδιαίτερης πατρίδας του, τα κομμένα από φαράγγια, κακοτράχαλα. Αλλά ο νους του, που φεγγοβολάει σαν ήλιος ανάμεσα σ’ αυτά τα σύσκια, φωτίζει το δρόμο του. Κοιτάχτε τον. Δήτε, πόσο είναι κύριος του εαυτού του, μετρημένος, πλούσιος σε αποχρώσεις! Πως ξέρει αν μένει πάντα χαρωπός, μ’ ένα ίχνος κάποιας πονηριάς, κάποιας ειρωνείας στο πρόσωπό του! Με πόση χάρη, η τραγουδιστή ομιλία, η γλυκειά του φωνή, το χαμόγελό του, σκεπάζουνε αποφάσεις, διαταγές, που η θέλησή του επιβάλλει χωρίς αντιλογία, που η γοητεία του όμως τις κάνει να γίνονται πρόθυμα δεκτές. Ω, δεν υπάρχει αμφιβολία, πως στην ευγενή φυλή, δεσμοί στέρεοι τονε δένουν μ’ εκείνους, που πάνω στον χαμηλό εξώστη της Πνύκας, κάτω απ’ το θαλασσινό αεράκι, ήξεραν να κάνουν το λαό της Ελλάδας να δέχεται τις πιο ηρωικές αποφάσεις. Ο δαίμονας που τον εμπνέει, είναι η πειστικότης, η θεά Πειθώ, αυτή που δίνει το χάρισμα του λόγου. Ω θεοί αγαθοί! Σε τέτοιες μέρες, όπου αντηχούνε βροντές, εκρηκτικές αγορεύσεις, σε τέτοιες ώρες κοκκινο-πυρωμένες από τις φωτιές του σιδηρουργού των Νυμπελούνγκων πόσο πολύτιμη, πόσο αγαπητή είναι αυτή η μεσογειακή λεπτότης, αυτή η δύναμη που δεν κραυγάζει, αυτή η πολιτική που τείνει αδιάκοπα στο στόχο της, που είναι όμως ευλύγιστη, σαν το πλεούμενο που αρμενίζει κάτω απ’ τ’ άστρα. Θυμάστε εκείνη την απάντησή του: Η χώρα μου είναι πολύ μικρή για να διαπράξει μια τόσο μεγάλη ατιμία! Ω! πόσο όμορφα αντηχούνε, τούτες τις ώρες που ζούμε, εκείνα τα λόγια της συνειδήσεώς μας! Ώστε υπάρχουνε, λοιπόν, ακόμα, για να ζωογονούνε τα παληά, τα ξεπερασμένα ιδανικά μας, πιστοί ακόλουθοι εκείνης της ηθικής, που τίμησε – προσφορά της Ελλάδας – ολόκληρη την ανθρωπότητα! Αναθυμάμαι από τις αγωνίες μας των αρχών του 1917, κάποια θλιβερά επεισόδια. Τότε, ο Βενιζέλος, ο Πολίτης, ο Κουντουριώτης είχαν φέρει την Ελλάδα στο πλευρό μας. Αυτό, η Γαλλία δεν θα το ξεχάσει, Να, γιατί σήμερα παραστέκει σε αδελφικό πένθος, δίπλα στο έθνος των Ελλήνων. Αλλά φαίνεται, πως για τον πολιτικόν άνδρα, ο αγώνας δεν είχε τελειώσει τότε. Τον ξαναβλέπουμε να ορμά και πάλι μέσα στις περιπλοκές, στους κινδύνους, στα ταξίδια… Τον συναντούμε, μέτοχο σε τραγικά επεισόδια. Ακόμα και κατάδικο σε θάνατο. Ευτυχώς, η μοίρα, του φύλαξε στο χείλος του τάφου του, μια υπέρτατη χαρά: το θρίαμβο των ιδεών του, και στο εσωτερικό της πατρίδας του τη γαλήνη που γεννά η φρόνηση, όταν η εξουσία, συμβιβαστική και καλοπροαίρετη, φιλοτιμιέται ν’ ακούσει τις συμβουλές της Αθηνάς. Αγαπητοί φίλοι Έλληνες, παραστέκομαι στο πλευρό σας στη θλίψη. Σας διαβεβαιώνω, πως πολύ πιο ψηλά από αυτά τα κόμματα που τα γνωρίζουμε κι εμείς στον τόπο μας, η μεγάλη μορφή του Βενιζέλου σας τιμά όλους εξ ίσου. Και κάτι παραπάνω. Όταν ο Περικλής κατέβηκε στο νεκροταφείο του Κεραμεικού για να τιμήσει τους νεκρούς μαχητές, σηκώθηκε στο βήμα να μιλήσει. Αλλά πολύ γρήγορα του ήρθε στο νου η ιδέα, πως ο καλύτερος τρόπος για να απονείμει τιμή σ’ εκείνους τους ήρωες, ήταν να εγκωμιάσει την κοινή μητέρα τους, την πατρίδα, πρόμαχο κατά των Βαρβάρων. Μπροστά στο φέρετρο του Βενιζέλου, αυτή η σκέψη, αυτή η ανάμνηση ξαναγυρίζει στο νου μου. Κι εγώ λοιπόν Γάλλος, δεμένος μαζί σας με δεσμούς θεληματικούς, τιμάω τώρα την αθάνατη Ελλάδα, που ήξερε να υπερασπίζεται το πνεύμα του ποιού ενάντια στο πνεύμα του ποσού. Την εικόνα της διακρίνω και θαυμάζω και μέσα στην θαυμαστή σταδιοδρομία του τέκνου της – του Ελευθερίου Βενιζέλου – αυτής της μεγαλοφυΐας του Λόγου, του Μέτρου και του Φωτός» (απόσπασμα από άρθρο που δημοσίευσε στον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου (περιοδικό «Νέα Εποχή», 20 Μαρτίου 1936).
ΕΜΙΛ ΛΟΥΝΤΒΙΧ , Γερμανός ιστορικός και ειδικός βιογράφος
«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο μεγαλύτερος πολιτικός της Ελλάδος από την εποχή του Περικλή, ένας από τους διαπρεπέστερους πολιτικούς της Ευρώπης, εφάμιλλος του Βίσμαρκ και του Μέττερνιχ, δεν υπάρχει πια. Βάσκανος μοίρας εστέρησε την Ελλάδα από τον σπουδαιότερο πολιτικό άνδρα της και δημιουργό του μεγαλείου της. Ο Βενιζέλος εισήλθε εις το Πάνθεο των αθανάτων ηρώων, πεθαίνοντας και αυτός, όπως οι περισσότεροι από τους μεγάλους άνδρες, στην εξορία, στην οποία εστάλθηκε την ώρα όπου επρόκειτο να δοξάσει για μια ακόμα φορά την Ελλάδα και να την σώσει από το βάραθρο προς το οποίον την οδηγούσαν οι αντίπαλοί του. […] Ο Βενιζέλος υπήρξε από τους ολίγους εκείνους πολιτικούς άνδρες της σύγχρονης εποχής που τις αρετές του και το πνεύμα του εκτιμούσε και θαύμαζε ολόκληρη η υφήλιος. Δυστυχώς η πατρίδα του που την μεγάλωσε και τη δόξασε στάθηκε αχάριστη απέναντί του. Το έργο του Βενιζέλου θα αναγραφεί με χρυσά γράμματα στην παγκόσμια Ιστορία, που θα μιλήσει μια μέρα γι’ αυτόν και θα εκτιμήσει τον μεγάλο νεκρό που τόσο αδίκησε η πατρίδα του…» (απόσπασμα από άρθρο του σε γερμανική εφημερίδα στο θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου).
WLADIMIR D’ ORMESSON , Γάλλος δημοσιολόγος
«Τη μια ώρα πρωθυπουργός πανίσχυρος, την άλλη εξόριστος, πότε δημιουργώντας παραληρήματα ενθουσιασμού και πότε προκαλώντας την αντίδραση του πλήθους, αντικείμενο λατρείας για τους μεν, μίσους για τους άλλους, ο Βενιζέλος θα κρατήσει συνεχώς την πατρίδα του υπό πίεσιν επί μια δεκαπενταετία. Ακόμη και στην περίοδο της δυσμένειας θα την κυριαρχεί. Αλλά το ρόλο αυτόν τον καταπληκτικό δεν θα τον παίξει μονάχα στον τόπο του. Θα τον παίξει εξ ίσου και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Στην περίοδο των διαπραγματεύσεων της ειρήνης και στα χρόνια που ακολούθησαν, μπορεί κανείς να πει ότι υπήρξε ένας από τους τρεις-τέσσερις πολιτικούς άνδρες που ακούονταν περισσότερο ο λόγος τους, από τους πιο δημοφιλείς της ηπείρου μας. Το δυναμικό του πνεύματός του, η ζωντάνια των ιδεών του ήσαν παροιμιακά. Από την εποχή του βασιλιά Μίνωα δεν είχε φανερωθεί τότε τέτοιος Κρητικός! […] Είπαν ακόμη γι’ αυτόν, ότι υπήρξε πάρα πολύ μεγάλος για τον τόπο του, ότι οι φιλοδοξίες του υπερακόντιζαν τα ελληνικά μέτρα. […] Μπορεί ίσως ο Βενιζέλος να στάθηκε πολύ ψηλά στις συλλήψεις του, όπως συμβαίνει με πολλές πολιτικές μεγαλοφυΐες. Πάντως δεν παύει να του οφείλει πολλά η Ελλάδα» (απόσπασμα από άρθρο του στην εφημερίδα «Paris–Midi», του Μαρτίου 1936).