24 Ιούλ Σαν σήμερα 100 χρόνια πριν η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης. Δήλωση του Ν. Παπαδάκη, γεν. δ/ντή Ιδρύματος
Στις 24 Ιουλίου 1923 η Λωζάννη είχε σημαιοστολιστεί και εμφάνιζε όψη εορταστική. Από το προηγούμενο βράδυ, όλη η πόλη είχε φωταγωγηθεί. Στην πρόσοψη του ξενοδοχείου «Λοζάν Παλάς», υπήρχε μια φωτεινή επιγραφή με τη λέξη «Ειρήνη». Στις τρεις το μεσημέρι, στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου, άρχισε η τελετή της υπογραφής της Συνθήκης. Πρώτοι υπέγραψαν ο Ισμέτ πασάς και ο Ριζά Νουρ, υπουργός Υγείας και μέλος της τουρκικής αντιπροσωπείας. Ακολούθησαν οι επικεφαλής των αντιπροσωπειών της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ιαπωνίας. Έπειτα ήρθε η σειρά του Βενιζέλου, ο οποίος, όπως τον περιγράφουν οι εφημερίδες, ήταν σοβαρός, ψύχραιμος και «κύριος τοῦ ἑαυτοῦ του». Υπέγραψε τη συνθήκη με μια πένα διακοσμημένη με πολύτιμους λίθους, δώρο Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Όπως και η χρυσή πένα της Συνθήκης των Σεβρών, εκτίθεται σήμερα, δίπλα της, στο σπίτι του στη Χαλέπα.
Ο φωτογραφικός φακός συνέλαβε τη θλιμμένη όψη του προσώπου του όταν βγήκε στον περίβολο του Πανεπιστημίου. Τα αισθήματά του τα εξομολογήθηκε στους δημοσιογράφους: «Πῶς να σᾶς κρύψω την βαθεῖαν μελαγχολίαν με την ὁποίαν ὑπέγραψα την Συνθήκην τῆς Λωζάννης, δι’ ἧς ὁριστικῶς καταργεῖται ἡ Συνθήκη τῶν Σεβρῶν;». Την υπέγραψε έχοντας συναίσθηση ότι προσφέρει υπηρεσία στην πατρίδα του. Μην ξεχνάτε, τους είπε, ότι είμαστε ηττημένοι και ότι, με τις επικρατούσες διεθνώς συνθήκες, η επανάληψη του πολέμου θα οδηγούσε σε «πλήρη ὄλεθρον τῆς Ἑλλάδος». Εκείνες τις ώρες προείχε το «ἔργον τῆς ἐσωτερικῆς ἀνασυγκροτήσεως», η προκήρυξη ελεύθερων εκλογών για την εκλογή νέας Βουλής και η ομαλοποίηση του πολιτικού βίου της χώρας.
Δυτική Θράκη, Πατριαρχείο, ουδετεροποίηση των νησιών, παράδοση του εμπορικού στόλου, θηριώδης πολεμική αποζημίωση ήταν οι βασικές διεκδικήσεις στην ατζέντα των Τούρκων, όταν ξεκινούσε η Διάσκεψη. Στις 24 Ιουλίου όλα αυτά είχαν διαγραφεί. Το μόνο που κέρδισε η Τουρκία ήταν η Ίμβρος και η Τένεδος και μια επουσιώδης διευθέτηση των συνόρων. Η Ελλάδα είχε ηττηθεί στον πόλεμο, αλλά όχι και στην ειρήνη. Συνολικά η συνθήκη ρύθμιζε τα συμφέροντα των εμπλεκόμενων μερών, από την Ελλάδα και την Τουρκία, μέχρι τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, καθώς διαμόρφωσε τη γεωγραφική φυσιογνωμία Ελλάδας και Τουρκίας περίπου όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, αλλά και των άλλων χωρών που συνορεύουν με την Τουρκία.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποχωρεί από τη Συνδιάσκεψη, αμέσως μετά την υπογραφή.
Η αυθεντική πένα, δημιουργία του Οίκου Cartier, της υπογραφής, όπως εκτίθεται στην Οικία-Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων.